Вăхăт страницӑн кодне пӑхни

{{alternateuses}}
<div align="right">
{| class="wikitable"
! Паян — {{CURRENTYEAR}} çулхи {{CURRENTMONTHNAMEGEN}} {{CURRENTDAY}}-мĕшĕ, {{CURRENTTIME}} (UTC)
|}
</div>
{{Физика виçи
| Ячĕ    = вăхăт
| Символ      = <math>\ t</math>
| Виçелĕх = T
| СИ          = [[çеккунт|çек]]
| СГС         = [[çеккунт|çек]]
| Асăрхавсем  = 
}}
{{урăх пĕлтерĕшсем|Вăхăт (пĕлтерĕшсем)}}

'''Вăхăт''', — [[Физика|физикăпа]] [[Философи|философин]] тĕп ăнлавĕсенчен пĕри, [[уçлăх-вăхăт]] координчĕсенчен пĕри. Унăн тăрăхĕпе [[кĕлетке (физика)|физика кĕлеткисен]] [[тĕнче йĕрĕ]]сем иртеççĕ.

[[Ӳкерчĕк:RelojDespertador.jpg|thumb|Вăхăта сăнама, тĕслĕхрен, [[будильник]]па усă кураççĕ.]]

[[Философи|Философире]] — [[тавăрайманлăх|тавăрайманлă]] куçăм (пĕр еннелле кăна куçакан — [[иртнĕлĕх]]рен,  [[хальлĕлĕх]] витĕр [[пуласлăх]]а)<ref>[https://archive.is/20120910063347/www.philosophy.nsc.ru/journals/philscience/2_03/00_NABER.htm Существует ли «стрела времени?», А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин]</ref>, [[кулленхи пурнăç]] ăшĕнче [[факт]]сем ятлă мĕнпур [[процесс]]ем.

Шутлав (метрологи) йĕркипе '''вăхăт''' ăнлавĕн иккĕ аспектне палăртнă:

* [[Вăхăт тĕнĕлĕ]]ĕн пулăмсен координачĕсем. 

== Вăхăт пахалăхĕсем ==
Чи малтанах, вăхăтăн тĕлĕллĕх пур («[[Вăхăт сăнни]]» пăхăр). <br />
{{кĕнеке
 |автор          = [[Карнап Рудольф|Рудольф Карнап]]
 |пай          = Глава 3. Измерения и количественный язык
 |пуçелĕк       = Философские основания физики: Введение в философию науки.
 |тăван ят       = R. Carnap. Philosophical Foundations of Physics: an introduction to the philosophy of science
 |каçă         = http://weknowyou.ru/lib/Book-16-28.html
 |яваплă  = 
 |кăларăм        = 
 |вырăн          = М.
 |издательство   = Прогресс
 |çул            = 1971
 |том            = 
 |страницăсем       = 
 |страница        = 392
 |сери          = 
 |isbn           = 
 |тираж          = 
}}</ref>.

=== Вăхăтăн тĕлĕллĕхĕ ===
{{Main|Уçлăх-вăхăт философийĕ}}
Хальхи ăсчахсен чылайрахăшĕн шухăшĕпе, малтанлăхпа пуласлăхăн уйрăмлăхĕ '''принциплă''' шутланать. Хальхи ăслăх хыпарĕсемпе килĕшӳллĕ, [[информаци]] малтанлăхран пуласлăха куçать, каялла пулаймасть. [[Термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшĕ]] те пуласлăхра [[Термодинамика энтропийĕ|энтропи]] нумайланса пырасса пĕлтерет.

Тепĕр енчен, хăшпĕр тĕпчевçĕсем урăхла калаççĕ.

== Вăхăта шутлани ==
=== Астрономире тата навигацире вăхăта шутлани ===
=== Вăхăт виçисем ===
{{Main|Вăхăт виçисем}}
* [[Пинçуллăх]]
* [[Çĕрçуллăх]]
* [[Çулталăк]]
* [[Уйăх]]
* [[Декада]]
* [[Эрне]]
* [[Талăк]]
* [[Сехет]]
* [[Минута]]
* [[Çеккунтă]]
* [[Терци (вăхăт виçи)|Терци]] — ''кивел.'', халĕ усă курмаççĕ
* Миллиçеккунтă 10<sup>−3</sup>çек (пульăн кĕске татăкри вĕçевĕ)
* Микроçеккунтă 10<sup>−6</sup>çек (поведение перешейка при отрыве капли)


* Зептоçеккунтă 10<sup>−21</sup>çек (йĕтре реакцисен динамики)
* Йоктоçеккунтă 10<sup>−24</sup>çек (тăнăçлă мар элементарлă пĕрчĕсен çуралăвĕ-арканăвĕ)

==== Геологире ====
* Акрон
* [[Эон (геологи)|Эон]]
* [[Геологи самани|Самана]]
* [[Геологи тапхăрĕ|Тапхăр]]
* [[Ĕмĕр (геологи)]] — çĕрçуллăхпа пăтраштармалла мар
* [[Стратиграфи|Фаза]]

==== Историре ====
* [[Самана]] ([[Чĕрĕлӳ самани|Чĕрĕлӳ]], [[Застой|Застоя]] самани) 
* Тапхăр
* [[Ĕмĕр]] — [[çĕрçуллăх]]па ([[чуллă ĕмĕр]], [[бронзă ĕмĕрĕ]]) пăтраштармалла мар

=== [[Метрологи]] ===
==== Эталонсем ====
* [http://www.vniiftri.ru/ Патшалăхăн вăхăт, тăтăшлăх, вăхăтăн наци  шкалин виçисен пĕрремĕш эталонĕ ГЭТ 1-98] — [[ВНИИФТРИ]]-ре упранать
* Вăхăтăн, тăтăшлăхăн виçисен иккĕмĕш эталонĕ ВЭТ 1-10-82 — [[СНИИМ]] (Çĕн Çĕпĕр) упранать
* Тĕнчери эталонсем

==== Юхакан вăхăта шутламалли хатĕрсем (автономлисем) ====
* [[Календарь (пичет кăларăмĕ)]] (кун/çулталăк шутлавĕ)
* [[Сехет (хатĕр)|Сехет]]
* [[Тăтăшлăх стандарчĕ]]

==== Вăхăт интервалĕсене туса кăтартмалли хатĕрсем ====
* [[Таймер]];
* [[Хăйăр сехечĕ]];
* [[Метроном]];
* Калибрланă [[линия задержки]];
* Вăхăт интервалĕсен синтеинтезаторĕ

==== Вăхăт интервалĕсене виçмелли хатĕрсем ====
* [[Секундомер]]
* Электронлă-шутлав [[частотомер]]ĕ интервалсене виçмелли блокпа
* [[Осциллограф]]


== Тĕпчесе уçнисем, туса кăларнисем ==
* пирĕн эрăччен 1500 ç. тĕлне. [[Хĕвел сехечĕ|Хĕвел сехетне]] шутласа кăларнă. [[Икĕпат]];<ref name="ripol">RIPOLFACT. Ежегодный альманах фактов: Весь мир. Полный спектр информации о странах, мире и вселенной. — М.: РИПОЛ классик, 2007. — 1088 с.: илл., ISBN 978-5-7905-5024-9, Некоторые замечательные изобретения, с. 374—387;</ref>
* 1500 ç. тĕлне. Кĕсье (пружинăллă) сехете шутласа каларнă. Петр Генлейн, [[Германи]];<ref name="ripol" />
* [[1656]] ç. [[маятник сехечĕ|маятник сехетне]] шутласа тунă. [[Христиан Гюйгенс]], [[Нидерландсем]];<ref name="ripol" />
* [[1686]] ç. [[Исаак Ньютон|Исаак Ньютонăн]] «[[Математические начала натуральной философии]]» ĕçне пичетленĕ. Вĕсенче ньютон механикин абсолютлă вăхăчĕн теорине шутласа кăларнă.
* [[1865]] ç. [[Клаузиус Рудольф Юлиус Эммануэль|Р. Клазиус]] [[термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшĕ|термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшне]] тĕпчeсе уçать. Установлено наличие в природе фундаментальной асимметрии во времени всех происходящих в ней самопроизвольных процессов.<ref name="StatPhys" />

* [[1927]] Шыва, тусана кĕртмен сехет корпусĕ. «Ролекс» компани, [[Швейцари]];<ref name="ripol" />
* [[1960]] çулта [[Çĕр (планета)|Çĕрĕн]] туртăмĕнче вăхăт епле куçнине тĕпчемелли [[Паундпа Ребка эксперименчĕ|Паундпа Ребка экспериментне]] ирттернĕ.<ref>Р. В. Паунд О весе фотонов. [[Успехи физических наук]], 1960 ç., раштав</ref>
* [[1964]] çулта K<sub>0</sub> мезон арканнă чухне [[CP-инвариантлăх]]па [[T-инвариантлăх]] пăсăлнине асăрханă. [[Нобель парни]], физика, [[1980]] ç.<ref>[http://ufn.ru/ru/articles/1981/10/b/ Нарушение СP-симметрии. поиск его истоков.] Дж. В. Кронин, [[Успехи физических наук]], 1981, юпа</ref>
* [[1970]] ç. цифрăллă ал сехетне шутласа кăларнă. Джон М. Берже, [[АПШ]];<ref name="ripol" />

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Вăхăт виçисем]]
* [[Пĕтĕм тĕнчери Атом Вăхăчĕ]]
* [[Динамикăллă вăхăт]]
* [[Эфимерлă вăхăт]]
* [[Сехет поясĕсем]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Вуламалли ==
* ''[[Хапаева Дина Рафаиловна|Хапаева Д.]]'' [http://ec-dejavu.ru/t-2/Time-2.html Время собственное (Время в культуре XX—XXI вв.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220325024127/http://ec-dejavu.ru/t-2/Time-2.html |date=2022-03-25 }} // Хапаева Д. Герцоги республики в эпоху переводов: Гуманитарные науки и революция понятий. — М.: [[Новое литературное обозрение (издательство)|Новое литературное обозрение]], 2005. — С.&nbsp;204−215.
* [http://ec-dejavu.ru/t-2/Time_China.html А. Маслов. Представление о времени в Китае] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220124134210/http://ec-dejavu.ru/t-2/Time_China.html |date=2022-01-24 }} // Маслов А. А. Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейя, 2003. — С.&nbsp;9−15.
* Единицы физических величин. Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. — Харьков: Вища школа, 1984
* Справочник по физике. Яворский Б. М., Детлаф А. А. — М.: Наука, 1981
* Черняков А. Г. Онтология времени. Бытие и время в философии Аристотеля, Гуссерля и Хайдеггера. СПб., 2001.- 460 с.
* Шполянский В. А. Хронометрия — М.: Машиностроение, 1974
* Яройя-Смирнова В. Н. Истоки концептуализации времени в древнегреческой философии и современные направления анализа времени //Тр. Тбилис. ун-та.— Тбилиси, 1989.— Т. 292.
* Ли Смолин. [http://www.chronos.msu.ru/RREPORTS/smolin_atomy/smolin_atomy.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090223192453/http://www.chronos.msu.ru/RREPORTS/smolin_atomy/smolin_atomy.htm |date=2009-02-23 }} Атомы пространства и времени], «В мире науки», апрель 2004
* [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2009_2/part1.pdf Громов М. Н. Время и его восприятие в Древней Руси] // [[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2009. № 2 (36). С. 7-17
* {{кĕнеке|автор=G. J. Whitrow|пуçелĕк=[http://books.google.ru/books?id=o8Nb5KLBxVQC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Time in history: views of time from prehistory to the present day]|вырăн=|издательство=Oxford University Press|çул=1989|страница=217|страницăсем = |isbn = 9780192852113}}

== Каçăсем ==
* [http://www.ietf.org/rfc/rfc3339.txt RFC 3339]
* [http://www.chronos.msu.ru Институт исследований природы времени при МГУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140314193339/http://www.chronos.msu.ru/ |date=2014-03-14 }}
* [http://elementy.ru/lib/430939 Как расщепляют мгновение]
* [http://intellect-video.com/2047/Gordon-vremya-online/ Передачи Гордона про время]
* [http://univertv.ru/video/psihologiya/socialnaya_psihologiya/paradoks_vremeni/?mark=science1 Парадокс времени] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720215401/http://univertv.ru/video/psihologiya/socialnaya_psihologiya/paradoks_vremeni/?mark=science1 |date=2011-07-20 }} — [[Зимбардо Филипп|Филиппа Зимбардо]] видеопухăмĕ

{{Талăк}}
{{Вăхăт}}
{{Вăхăт виçисемпе стандарчĕсем}}
{{Çутçанталăк}}

[[Категори:Вăхăт|*]]
[[Категори:Философи терминĕсем]]
[[Категори:Физика виçисем]]
[[Категори:Физикăн тĕпри ăнлавĕсем]]