Кӳкĕрт страницӑн кодне пӑхни

{{Элементсен периодикăллă системи2}}
{{Хими элеменчĕ|Кӳкĕрт / Sulphur (S)<!-- Symbol-->|16<!-- Atomic Number-->| [[Ӳкерчĕк:S,16.jpg|150px]]Таса чухне шăршсăр çутă сарă çĕмĕрĕлекен элемент<!-- Appearance-->|32,066<!-- Atomic Weight (u.m)-->|127<!-- Atomic Radius (pm)-->|999,0 (10,35)<!-- First Ionizing Energy (kJ/mol)-->|[Ne] 3s<sup>2</sup> 3p<sup>4</sup><!-- Electronic Configuration-->|102<!-- Covalent Radius (pm)-->|30 (+6e) 184 (-2e)<!-- Ionic Radius (pm)-->|2,58<!-- Pauling Negativity Number-->|0<!--Electrode potential30-->|6, 4, 2, -2<!-- Oxidation states-->|2,070<!-- Density (g/cm<sup>3</sup>) -->|22,61<ref name="ХЭ">{{кĕнеке
|автор          = 
|пай         = 
|пуçелĕк       = Химическая энциклопедия: в 5 т.
|тăван ят       = 
|каçă         = 
|яваплă  = Редкол.:Зефиров Н. С. (гл. ред.)
|кăларăм        = 
|вырăн          = Мукав
|издательство   = Советская энциклопедия
|çул         = 1995
|том            = 4
|страница      = 319
|страницăсем    = 639
|сери          = 
|isbn           = 5—85270—039—8
|тираж          = 20 000
}}
</ref>|0,27<!-- Termal Conductivity (@25 °C W/m K)-->|386<!-- Melting Point (K)-->|1,23<!-- Fusion Heat (kJ/mol)-->|717,824<!-- Boiling Point (K)-->|10,5<!-- Evaporation Heat (kJ/mol)-->|15,5<!-- Atomic Volume (cm³/mol)-->|орторомбла<!-- Lattice structure-->||22=a=10,437 b=12,845 c=24,369<!-- Lattice constant (Å)-->||23=—<!-- Lattice c/a ratio-->|n/a<!-- Debye temperature (K)-->}}

{| style="text-align: left; background-color: green; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>S</big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>16</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''32,066'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''[Ne]3s<sup><nowiki>2</nowiki></sup>3p<sup>4</sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Кӳкĕрт'''</big>
|}

<!--
Название|Атомный номер| Внешний вид|Атомный вес|Радиус атома|Энергия ионизации|Электронная конфигурация|Ковалентный радиус|Радиус иона|Электроотрицательность|Электродный потенциал|Степени окисления|Плотность|Удельная теплоёмкость|Теплопроводность|Температура плавления|Теплота плавления|Температура кипения|Теплота испарения|Молярный объём|Структура решётки|Период решётки|Отношение c/a|Температура Дебая
-->

'''Кӳкĕрт''' (''Sulphur'' — хими элеменчĕсен периодика системин 16-мĕш элеменчĕ. Металлмариисем шутне кĕрет. Водородпа тата кислородпа çыхăнса тĕрлĕ ионсен шутне кĕрет.  Нумай йӳçĕкпе тăварсем пуçарать. Кӳкĕртлĕ нумай тăварсем шывра ирĕлмеççĕ. 

== Çутçанталăкри минералĕсем ==
Çĕр хупмечĕнче сарăлнипе 16-мĕш элемент. Ирĕклĕ тата ытти элементсемпе çыхăнса тĕл пулать.
Чи анлă сарăлнă минĕралĕсем: FeS<sub>2</sub>  - ьтимĕр колчеданĕ е пирит [[пирит]],  ZnS — [[сфалерит]] е [[вюрцит]], PbS — хура тăхлан  йăлтăркка е [[галенит]], HgS — [[киноварь]], Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub> — [[антимонит]].
 
Унсăр пуçне [[нефть]]ра, [[çĕр кăмрăкĕ|çĕр кăмрăкĕнче]], çутçанталăк газĕнче тата [[сланец]]ра тĕл пулать. 

Çутçанталăкри шывра сарăлнипе 6-мĕш элемент. Унта нумайрах чухне [[сульфат-ион]] евĕр тĕл пулать, шывăн яланхи хытлăхĕ кӳкĕртпе çыхăннă.

Чĕрчунсем валли питĕ кирлĕ элемент, хăшпĕр аминокислотасенче вăл пур. [[Çӳç]]пе [[çăм]]ра нумайрах пухăнать.

== Истори ==
Ирĕклĕ кӳкĕрт  ({{lang-en|Sulfur}}, {{lang-fr|Soufre}}, {{lang-de|Schwefel}}) тата ун тĕрлĕ çыхăнăвĕсем мĕн авалтанах паллă. Çунакан кӳкĕрт тата [[сероводород]] шăршĕсен çын сĕм-авалтанах пĕлĕт пулĕ. Юмăçсем ана тĕрлĕ [[йăла]] вăхăтĕнче усă курнă.
Авалтанах кӳкĕрте тĕрлĕ çунакан хутăшсене кĕртнĕ. Тăшмансене хăратакан „грексен çулăмне“  кӳкĕрт хушнă пулĕ.
VIII -мĕш ĕмĕр патнелле ăна китаецсем пиротехника хутăшĕсене кĕртме тытăннă, сăмахран [[тар]]а. .

Кӳкĕрт çунни тата металлсемпе лайăх çыхăнни ([[сульфид]]сем пулаççĕ) ăна металл рудисен яланхи пайĕ тата „çунакан принцип“ тенине ăнлантарать.
[[Пресвитер Теофил]] (XII-мĕш ĕмĕр)  кукĕртлĕ [[пăхăр]] рудине çунтарса хатĕрлекен меслет çинчен çырса парать. 
Араб алхими тапхăрĕнче металсен йышĕн [[чĕркĕмĕл]]-кӳкĕрт теорийĕ пулса каять. Унпа килĕшуллĕн кӳкĕрте пĕтĕм металлсен ашшĕ вырăнне хунă. Каярахпа „çунакан принцип“  [[флогистон]] теорин никĕсне выртнă. 
Кӳкĕрт таса [[элемент]] иккенне [[Лавуазье]] хăйĕн çунтарса тунă опычĕсенче тупса палăртнă.
Европăра тарпа усă курма тытăнсан кӳкĕрте çутçанталăкран кăларасси тата пиритсенчен ăна тупăçлас меслетсем сарăлма тытăннă.

== Ячĕ пулни ==
Латинла ''sulfur'' мĕнле пулни паллă мар. Вырăсла ятне  санскритла «сира» — çутă-сарă сăмахран теççĕ. «Сера» авалхи еврейсен «серафим» — нумай шут -  «сераф» — çунакан сăмахран пулма пултарать. Авалхи вырăс тата славян чĕлхипе сера – çунакан япала, çав хушăрах [[çу]] та.

== Хими пахалăхĕсем ==
[[Ӳкерчĕк:Burning-sulfur.png|thumb|200px|Кӳкĕрт çунни]]

Плĕм температуринче [[фтор]]па тата [[хлор]]па реакцие кĕрет:<br />
<math>\mathrm{S + 3F_2 = SF_6}</math><br />
<math>\mathrm{2S + Cl_2 = S_2Cl_2}</math><br />
Çирĕп йӳçĕксемпе  (HNO<sub>3</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) вăрах тапхăр хĕртсен кăна реакцие кĕрет:

<math>\mathrm{S + 6HNO_3}</math><sub>(çирĕп)</sub> <math>\mathrm{= H_2SO_4 + 6NO_2}</math> ↑ <math>\mathrm{+ 2H_2O}</math><br />
<math>\mathrm{S + 2H_2SO_4}</math><sub>(çирĕп)</sub> <math>\mathrm{= 3SO_2}</math> ↑ <math>\mathrm{+ 2H_2O}</math>

[[Сывлăш]]ра кӳкĕрт çунса тĕссĕр усал шăршлă  кӳкĕрт ангидричĕ пулать:<br />
<math>\mathrm{S + O_2 = SO_2}</math>

Спектраллă анализпа ку реакци темиçе тапхăрпа пынине палăртнă: кӳкĕрт моноокиçĕ S<sub>2</sub>O<sub>2</sub>, молекуллă кӳкĕрт S<sub>2</sub>, ирĕк кӳкĕрт атомĕсем S, кӳкĕрт моноокиçĕн ирĕклĕ радикалĕсем SO<ref name="nepenin">{{кĕнеке|автор=Непенин Н. Н.|пуçелĕк=Технология целлюлозы. Производство сульфитной целлюлозы|вырăн=М.|издательство=«Лесная промышленность»|çул=1976|страницăсем=151}}</ref>.

[[Металл]]семпе реакцие кĕрсен [[сульфид]]сем пулаççĕ.<br />
<math>\mathrm{2Na+S=Na_2S}</math>

Çак сульфидсем çумне тата кӳкĕрт хушсан полисульфидсем пулаççĕ:
<math>\mathrm{Na_2S+S=Na_2S_2}</math>

Хĕртсен кӳкĕрт  [[кăмрăк]]па, [[кремни|кремнипе]], [[фосфор]]па, [[водород]]па çыхăнать:<br />
<math>\mathrm{C + 2S = CS_2}</math> ([[сероуглерод]])

Хĕртсен кӳкĕрт щелочсенче ирĕлет <br />
<math>\mathrm{3S + 6KOH = K_2SO_3 + 2K_2S + 3H_2O}</math>

==Изотопӗсем==
{{main|Кӳкĕрт изотопĕсем}}

== Медицинăра усă курни ==
[[Ӳкерчĕк:sernoeLike.JPG|left|thumb|250px|Кӳкĕрт кӳлли]]
Кӳкĕрте медицинăра анлă усă кураççĕ. Çав шутрах кӳкĕртлĕ шывсене те çынсене хăшпĕр чирсенчен сиплеме юрăхлă.
Самар облаçĕнчи [[Серноводск]]ра Кӳкĕрт кӳлли патĕнче санаторий пур.  

== Асăрхатарусем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
{{commons|Sulfur}}
{{wiktionary|кӳкĕрт}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/S/key.html Кӳкĕрт Webelements сайтра] {{ref-ru}}
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb016.htm Кӳкĕрт хими элеменчĕсен вулавăшĕнче]{{ref-ru}}
* [http://www.catalogmineralov.ru/mineral/72.html Кӳкĕрт Минералсен каталогĕнче] {{ref-ru}}
* [http://hnb.com.ua/articles/s-zdorovie-sera_s-344 Кӳкĕрт çын организăмĕнче] {{ref-ru}}

[[Категори:Хими элеменчĕсем]]
[[Категори:Металмаррисем]]
[[Категори:Халькогенсем]]