Ньютонăн иккĕмĕш саккунĕ

Шаблон:Физика теорийĕ Ньютонăн иккĕмĕш саккунĕ — инерцилле пуçлав тытăмĕсенче йăмлăхла пăнчăн хăвартланăвĕ сăлтав пулса тăракан тата унпа пĕр енлĕ вăйпа пропорционаллă, леш йăмлăхла пăнчăн массипе вара кутăнла пропорционаллă.

Çакна ак çапла формулăпа кăтартма пулать

$\overrightarrow{a}=\frac{\overrightarrow{F}}{m},$

кунта $\overrightarrow{a}$ — ĕскерĕн хăвăртланăвĕ , $\overrightarrow{F}$ — ĕскере хăвăртлану паракан вăй, $m$ — ĕскерĕн масси.

Урăхларах çырас пулсан:

$m\overrightarrow{a}=\overrightarrow{F}$

Çапла вара, юлашки формула, вăй — сăлтав, хăвăртлану вара тухăм (тухсатăрăм) пулнине, ятарласа тенĕ пек палăртать.

«Çутçанталăк философийĕн математикăлла пуçламăшĕсем» ĕçĕнче Исаак Ньютон çапла каланă:

Куçăм шутлавлăхĕ улшăнни витерекен вăйпа пропорционаллă тата вăл çав вăйпа пĕр еннеллех.

Вĕçсĕр пĕчĕк улшăнусем патне куçсан тата куçăм шутлавлăхĕ тенине импульс терминпа улăштарсан ку ак çапла пулать:

Инерциаллă пуçлав тытăмĕсенче йăмлăхла пăнчăн импульсĕн вăхăт тĕлĕшĕнчи тăхăмĕ ăна тивекен вăйпа тан:

$m\overrightarrow{a}=m\frac{d\overrightarrow{v}}{dt}=\frac{d}{dt}(m\overrightarrow{v})=\frac{d\overrightarrow{p}}{dt},$

$\frac{d\overrightarrow{p}}{dt}=\overrightarrow{F},$

кунта $\overrightarrow{p}=m\overrightarrow{v}$ — пăнчăн импульсĕ (куçăм шутлавлăхĕ), $\overrightarrow{v}$ — унăн хăвăртлăхĕ, $t$ — вăхăт.

Калас пулать, Ньютонăн иккĕмĕш саккунĕн юлашки çыравĕ умĕнхисенчен универсаллăрах.

Иккĕмĕш саккун классикăлла механика тулашĕнче

Релятивизмла динамикăра

Ньютонăн иккĕмĕш саккунĕн $m\overrightarrow{a}=\overrightarrow{F}$ пек кăтартнă формули инерциаллă пуçлав тытăмĕсенче, хăвăртлăхсем çутă хăвăртлăхĕнчен чылай пĕчĕкрех чухне, çĕр процентлă тĕллĕхпе мар, анчах та кирлĕ чухлĕ шайра пурнăçланать.

Саккунăн $\frac{d\overrightarrow{p}}{dt}=\overrightarrow{F}$ пек кăтартнă формули вара танлаштарулăхăн ятарлă теорийĕнчи (СТО) инерциаллă пуçлав тытăмĕсенче тата танлаштарулăхăн пĕтĕмĕшле теорийĕнчи (ОТО) локаллĕ-инерциаллă пуçлав тытăмĕсенче тĕллĕхлĕн пурнăçланать, анчах та унта импульс валли урăхларах $\overrightarrow{p}=\frac{m\overrightarrow{v}}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}$ танлăхпа усă курмалла, кунта $c$ — çутă хăвăртлăхĕ.

Çавăн пекех Ньютонăн иккĕмĕш саккунĕн релятивизмла тăватă виçĕллĕ уçлăх валли тунă анлăлатăвĕ те пур. Йăмлăхла пăнчăн $\overrightarrow{\mathrm{P}}$ тăваттă-импульсĕн $\tau$ хăй-вăхăт тĕлĕшĕнчи тăхăмĕ $\overrightarrow{\mathrm{\Phi }}$ тăваттă-вăйпа тан:

$\overrightarrow{\mathrm{\Phi }}=\frac{d\overrightarrow{\mathrm{P}}}{d\tau }$.

Релятивизмла динамикăра виçĕ виçĕллĕ $\overrightarrow{a}$ хăвăртланăвăн векторĕ виçĕ виçеллĕ $\overrightarrow{F}$ вăйăн векторне параллеллĕ мар.

Каçăсем

• Шаблон:Cite web