Хими страницӑн кодне пӑхни

{{пĕлтерĕшсем}}
[[File:Gnome-applications-science.svg|thumb|Иллюстраци]]
{{toc-right}}

'''Хими''' ({{lang-ar|کيمياء}} [[сăмах]]ран пуль теççĕ), — [[çутçанталăк]] çинчен вĕрентекен чи анлă, чи пĕлтерĕшлĕ ăславсенчен пĕри; [[хими элеменчĕсем]] тата вĕсен çыхăнăвĕсемпе тытăмĕ  пирки, япалалăхсем [[Химилле реакци|хими реакцийĕ]]сенче улшăнса теприне  куçни тата çавăн чухне епле саккунсемпе йĕркевсем палăрни çинчен  вĕрентекен [[ăслăх]]. Мĕнпур [[япалалăх (хими)|япалалăхсем]] [[атом]]сенчен тăраççĕ те лешсенчен, химилле çыхăнусем пуррине кура, [[молекула|молекулăсем]] майлашăнаççĕ. Хими вара çав молекула-атом шайĕнчи [[ыйту]]сене пăхса тухать. Урăхла каласан, хими элеменчĕсемпе вĕсен пĕрлешĕвĕсен шайĕнчине. Хими [[физика|физикăпа]], [[биологи]]пе тачă çыхăннă, вĕсен хушшинчи чикĕсем те пĕлтерешлех мар тата малсăлтавлă<ref>Философия науки под ред. А. И. Липкина М.: Эксмо, 2007</ref>. Чикĕре тăракан ыйтусене квантлă хими, химилле физика, физикăлла хими, [[геохими]], [[биохими]] тата ытти ăславсем пăхса тухаççĕ. 
== Хими историйĕ ==
[[File:Man Group portrait.jpg|thumb|left|Cornelis de Man (1621-1706): "Химиксен ушкăнла портречĕ" карччын. [[1670]]-мĕш çулсенче ÿкернĕ]]
{{main|Хими кунçулĕ}}
Хими ăславĕн палăрăмĕсем [[этемлĕх]] пуçланнăранпах пур.
=== Алхими ===
{{main|Алхими}}
[[File:Biochemistry.gif|thumb|Химилле çыхăнăва молекулăсен шайĕнче анимацилесе кăтартни]]
[[File:Periodic table ru.svg|thumb|Периодла таблица (вырăсла)]]
[[File:Phosphorsäure - Phosphoric acid.svg|thumb|Ортофосфор йÿçĕкĕн молекулин тытăмĕ]]
===Чăн-чăн ăслав шайĕнчи хими===
Хими чăн-чăн ăслав пек [[XVI]]—[[XVII]] [[ĕмĕр]]сенче йĕркеленсе çитнĕ. Анчах та, [[хими]]ре, физикăпа танлаштарсан, шутлавла меслетсем çукраххине кура, ун çине кăшт урăхларах [[куç]]па пăхни пулнă. [[1661]]-мĕш çулта Роберт Бойль «Химик-скептик» ĕç пичетлесе кăларать. 

[[Ломоносов Михаил Васильевич|М. В. Ломоносов]]  «Математикăлла хими элеменчĕсем» ([[1741]]) ĕçĕнче химие темĕнле ăнланма çук "ÿнер" пек мар, шăп та шай ăслав пек курать<ref name="lom">Михаил Васильевич Ломоносов. Избранные произведения. В двух томах. Т. 1. Естественные науки и философия. — М.: Наука. 1986</ref>.

== Уйрăмсем ==
{{columns-list|4|
* [[Пĕтĕмĕшле хими]]
* [[Органикăлла мар хими]]
* [[Органикăлла хими]]
* [[Аналитикăлла хими]]
* [[Физикăлла хими]]
* [[Коллоид химийĕ]]
* [[Полимерсен химийĕ|Пысăк молекулăллă япалалăхсен химийĕ]]
* [[Биохими]]
* [[Квантла хими]]
* [[Радиохими]]
* [[Геохими]]
* [[Фармацевтика]]
* [[Тăпра химийĕ]]
}}
== Тĕп ăнлавсем ==
===Элементарлă пĕрчĕ===
{{main|Элементарлă пĕрчĕ}}
'''Элементарлă пĕрчĕ''' — [[нуклонсар]] масштабĕнчи микрообъектсене пĕрлештерсе тăракан пĕтĕмĕшле термин; вĕсене кулленхи [[ĕçлевлĕх]]ре татах та пĕчĕкрех объектсем çине пайлама май çук<ref>Ферми Э. Лекции по атомной физике // М: ИЛ, [[1952]]. — С. 9.</ref>.
===Атом===
{{main|Атом}}
'''А́том''' ({{lang-grc|ἄτομος}} «пайланми»<ref> Большой энциклопедический словарь. Физика / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — С. 36. — 944 с. — ISBN 5-85270-306-0.</ref>) — микроскопла пĕчĕк талккăшлă тата массăллă объект, химилле элементăн чи пĕчĕк пайĕ, [[япалалăх (хими)|япалалăхăн]] [[палăрăм]]ĕсене упраканскер<ref>Ельяшевич М. А. Атом // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 389—394.</ref>.
===Молекула===
{{main|Молекула}}
===Япалалăх===
{{main|Япалалăх (хими)}}
'''Япалалăх''', химире пăхса тухакан тĕп ăнлавсенчен пĕри (''[http://goldbook.iupac.org/C01039.html chemical substance]'') — [[атом]]сенчен тăракан япалалăха пĕлтерет; енчен те атомсем çук пулсан (калăпăр, [[плазма]] е çăлтăрсен япалалăхĕ), унашкал япалалăх химире пăхса тухакакннисен йышне кĕмест<ref>[http://www.chem.msu.su/rus/teaching/papers/zorkii/part2.html Зоркий П. М. Критический взгляд на основные понятия химии.]</ref>. 
===Ион===
{{main|Ион}}
'''Ио́н''' ({{lang-grc|[[wikt:ἰόν|ἰόν]]}} «пыраканни») — [[япалалăх (хими)|япалаллăхăн]],  [[атом]]ран е [[молекула|молекулăран]], лешсем [[электрон]] йышăнсан е çухатсан пулакан,   [[электро каплам]]лă пĕрчи. Плюслă-тăк — [[катион]], минуслă-тăк — [[анион]].   

Кунашкал пĕрчĕсем кирек мĕнле [[агрегатлă тăрăм]]ри япалалăхра та пулма пултараççĕ, сăмахран,  [[газ]]сенче, [[шĕвек]]сенче (ирĕлчĕксенче, шăраннă металсенче), [[кристалл|кристалсенче]], [[плазма|плазмăра]].

«Ион» текен [[термин]]а [[пурнăç]]а  чăн малтан [[1834]]-мĕш [[çул]]та [[Майкл Фарадей]] кĕртнĕ.
===Радикал===
{{main|Ирĕклĕ радикалсем}}
'''Ирĕклĕ радикалсем''' — [[хими]]ре: хăйсен тулашри [[электронлă йăлхах]]ĕнче пĕрре е темиçе мăшăрсăр [[электрон]] пур  пĕрчĕсем ([[молекула|молекулăсем]])<ref>[https://ru.siberianhealth.com/ru/blogs/krasota/vechnaya-molodost-ili-o-polze-antioksidantov/ Ирĕклĕ радикалсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191212111654/https://ru.siberianhealth.com/ru/blogs/krasota/vechnaya-molodost-ili-o-polze-antioksidantov/ |date=2019-12-12 }}</ref>. 

Кунашкал пĕрчĕсемлĕ [[япалалăх (хими)|япалалăхсем]] хытă, шĕвек тата газ евĕр пулма пултараççĕ, питĕ сахал (секкундран та сахалрах) е нумай [[вăхăт]] (темиçе çул) пурăнаçççĕ. Нейтраллĕ радикалсемсĕр пуçне [[ион-радикал]]сем пур. Ирĕклĕ радикалсен парамагнитлă [[палăрăм]]сем пур тата вĕсен химилле реакцие кĕрес пултарулăхĕ пысăк<ref>Химическая энциклопедия, 1995, с. 154.</ref>.
===Химилле çыхăну===
{{main|Химилле çыхăну}}
'''Химилле çыхăну''' —   [[атом]]сен хушшини сыхăну, [[молекула|молекуласен]] тата [[кристалл|кристалсен]] тăн-тăнлăхне тивĕçтерекенскер. Вăл атом [[нуклонсар]]ĕнчи [[электро каплам]]лă пĕрчĕсем тата [[электрон]]сем хушшинчи вăйăмран килет. Паянхи кун унашкал пулăмсене [[квантлă механика]] пулăшнипе ăнлантараççĕ<ref>Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — Т. 5. — 783 с. — ISBN 5-85270-310-9.</ref>. 
===Периодла саккун===
{{main|Периодла саккун}}
'''Периодла саккун''' — [[çутçанталăк]]ăн никĕсле саккунĕ. Ăна [[Менделеев Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеев]] [[1869]]-мĕш çулта уçнă; саккун химилле элементсен палăрăмĕсене вĕсен [[атомла масса|атомла массисемпе]] çыхăнтарать. 
===Химилле реакци===
{{main|Химилле реакци}}
'''Химилле реакци''' — пĕрре е темиçе химилле  [[япалалăх (хими)|япалалăх]], пĕр-пĕринпе хутшăнса (контакта кĕрсе), урăх япалалăхсене çаврăнни; кун пек чухне [[атом]]сен [[нуклонсар]]ĕсем улшăнмаççĕ, çав вăхăтрах [[электрон]]семпе нуклонсарсем тепĕр хут валеçĕнеççĕ. Нуклонсар реакцийĕсемпе танлаштарсан, химилле реакцисенче атомсен нуклонсарĕсен пĕтĕмĕшле йышĕ тата химилле элементсен [[изотоп]]ла тытăмĕ улшăнмаççĕ.
[[File:Balancing chemical equation - formation of water.png|thumb|Шывамăш тата Йÿçамăш молекулисем реакцие кĕрсен шыв молекулисем  пулни]]
Химилле реакцие хутшăнакан япалалăхсене реагентсем теççĕ.

Химилле реакци тĕслĕхĕ — [[шывамăш]] [[йӳçамăш]]ĕнче çунать те [[шыв]] пулать:

: <math>\mathrm{2H_2 + O_2 \rightarrow 2H_2O}</math>
===Номенклатура===
{{main|Химилле номенклатура}}
'''Химилле номенклату́ра''' —  химилле япалалăхсен тата вĕсен ушкăнĕсемпе тĕсĕсен хăйсене тивĕçлĕ (индивидуаллă) харпăр ячĕсен йышĕ, çавăн пекех вăл [[ят]]сене майлаштармалли йĕркесемпе йĕркевсем. 
== Çавăн пекех ==
* [[Алхими]]

== Вуламалли ==
* [http://runivers.ru/philosophy/lib/book6235/ Менделеев Д. И. Периодический закон: В 3 т.] на сайте [[Руниверс]]
* Некрасов Б. В. Основы общей химии, т. 1. — М.: «Химия», 1973
* Химическая энциклопедия, п. ред. Кнунянц И. Л., т. 5. — М.: «Советская энциклопедия», 1988
* Химия: Справ. изд./ В. Шретер, К.-Х. Лаутеншлегер, Х. Бибрак и др.: Пер. с нем. — М.: Химия, 1989
* {{кĕнеке
|пуçелĕк = Химия для чайников 
|оригинал = Chemistry For Dummies 
|автор = Джон Мур. 
|страниц = 320 
|isbn = 978-5-8459-1773-7 
|çул = 2011 
|вырăн =  М.
|издательство = [[Диалектика (издательство)|«Диалектика»]] 
}}
* {{кĕнеке
|автор = Н. Л. Глинка.
|пуçелĕк = Общая химия
|оригинал =
|вырăн =  М.
|издательство = Интеграл-Пресс
|çул = 2008
|страницы = 728
|isbn = 5-89602-017-1
}}
* {{кĕнеке|автор=Джуа М.|пуçелĕк=История химии|вырăн=М.|издательство=Мир|çул=1966|страниц=452}}
* Дубинская А. М., Призмент Э. Л. Химические энциклопедии, в кн.: Химический энциклопедический словарь. — М., 1983
* Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать химику нужные сведения. — М., 1988
* [[Кузнецов Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

{{Ăслăх}}
{{Хими уйрăмĕсем|state=expanded}}
{{Çутçанталăк пĕлĕвĕн облаçĕсем}}

{{Science-stub}}

[[Категори:Хими]]