Хими

Иллюстраци

Хими (Шаблон:Lang-ar сăмахран пуль теççĕ), — çутçанталăк çинчен вĕрентекен чи анлă, чи пĕлтерĕшлĕ ăславсенчен пĕри; хими элеменчĕсем тата вĕсен çыхăнăвĕсемпе тытăмĕ пирки, япалалăхсем хими реакцийĕсенче улшăнса теприне куçни тата çавăн чухне епле саккунсемпе йĕркевсем палăрни çинчен вĕрентекен ăслăх. Мĕнпур япалалăхсем атомсенчен тăраççĕ те лешсенчен, химилле çыхăнусем пуррине кура, молекулăсем майлашăнаççĕ. Хими вара çав молекула-атом шайĕнчи ыйтусене пăхса тухать. Урăхла каласан, хими элеменчĕсемпе вĕсен пĕрлешĕвĕсен шайĕнчине. Хими физикăпа, биологипе тачă çыхăннă, вĕсен хушшинчи чикĕсем те пĕлтерешлех мар тата малсăлтавлă. Чикĕре тăракан ыйтусене квантлă хими, химилле физика, физикăлла хими, геохими, биохими тата ытти ăславсем пăхса тухаççĕ.

Хими историйĕ

Cornelis de Man (1621-1706): "Химиксен ушкăнла портречĕ" карччын. 1670-мĕш çулсенче ÿкернĕ

Шаблон:Main Хими ăславĕн палăрăмĕсем этемлĕх пуçланнăранпах пур.

Алхими

Химилле çыхăнăва молекулăсен шайĕнче анимацилесе кăтартни

Периодла таблица (вырăсла)

Ортофосфор йÿçĕкĕн молекулин тытăмĕ

Чăн-чăн ăслав шайĕнчи хими

Хими чăн-чăн ăслав пек XVI—XVII ĕмĕрсенче йĕркеленсе çитнĕ. Анчах та, химире, физикăпа танлаштарсан, шутлавла меслетсем çукраххине кура, ун çине кăшт урăхларах куçпа пăхни пулнă. 1661-мĕш çулта Роберт Бойль «Химик-скептик» ĕç пичетлесе кăларать.

М. В. Ломоносов «Математикăлла хими элеменчĕсем» (1741) ĕçĕнче химие темĕнле ăнланма çук "ÿнер" пек мар, шăп та шай ăслав пек курать.

Тĕп ăнлавсем

Элементарлă пĕрчĕ

Шаблон:Main Элементарлă пĕрчĕ — нуклонсар масштабĕнчи микрообъектсене пĕрлештерсе тăракан пĕтĕмĕшле термин; вĕсене кулленхи ĕçлевлĕхре татах та пĕчĕкрех объектсем çине пайлама май çук.

Атом

Шаблон:Main А́том (Шаблон:Lang-grc «пайланми») — микроскопла пĕчĕк талккăшлă тата массăллă объект, химилле элементăн чи пĕчĕк пайĕ, япалалăхăн палăрăмĕсене упраканскер.

Япалалăх

Шаблон:Main Япалалăх, химире пăхса тухакан тĕп ăнлавсенчен пĕри (chemical substance) — атомсенчен тăракан япалалăха пĕлтерет; енчен те атомсем çук пулсан (калăпăр, плазма е çăлтăрсен япалалăхĕ), унашкал япалалăх химире пăхса тухакакннисен йышне кĕмест.

Ион

Шаблон:Main Ио́н (Шаблон:Lang-grc «пыраканни») — япалаллăхăн, атомран е молекулăран, лешсем электрон йышăнсан е çухатсан пулакан, электро капламлă пĕрчи. Плюслă-тăк — катион, минуслă-тăк — анион.

Кунашкал пĕрчĕсем кирек мĕнле агрегатлă тăрăмри япалалăхра та пулма пултараççĕ, сăмахран, газсенче, шĕвексенче (ирĕлчĕксенче, шăраннă металсенче), кристалсенче, плазмăра.

«Ион» текен термина пурнăçа чăн малтан 1834-мĕш çулта Майкл Фарадей кĕртнĕ.

Радикал

Шаблон:Main Ирĕклĕ радикалсем — химире: хăйсен тулашри электронлă йăлхахĕнче пĕрре е темиçе мăшăрсăр электрон пур пĕрчĕсем (молекулăсем).

Кунашкал пĕрчĕсемлĕ япалалăхсем хытă, шĕвек тата газ евĕр пулма пултараççĕ, питĕ сахал (секкундран та сахалрах) е нумай вăхăт (темиçе çул) пурăнаçççĕ. Нейтраллĕ радикалсемсĕр пуçне ион-радикалсем пур. Ирĕклĕ радикалсен парамагнитлă палăрăмсем пур тата вĕсен химилле реакцие кĕрес пултарулăхĕ пысăк.

Химилле çыхăну

Шаблон:Main Химилле çыхăну — атомсен хушшини сыхăну, молекуласен тата кристалсен тăн-тăнлăхне тивĕçтерекенскер. Вăл атом нуклонсарĕнчи электро капламлă пĕрчĕсем тата электронсем хушшинчи вăйăмран килет. Паянхи кун унашкал пулăмсене квантлă механика пулăшнипе ăнлантараççĕ.

Периодла саккун

Шаблон:Main Периодла саккун — çутçанталăкăн никĕсле саккунĕ. Ăна Д. И. Менделеев 1869-мĕш çулта уçнă; саккун химилле элементсен палăрăмĕсене вĕсен атомла массисемпе çыхăнтарать.

Химилле реакци

Шаблон:Main Химилле реакци — пĕрре е темиçе химилле япалалăх, пĕр-пĕринпе хутшăнса (контакта кĕрсе), урăх япалалăхсене çаврăнни; кун пек чухне атомсен нуклонсарĕсем улшăнмаççĕ, çав вăхăтрах электронсемпе нуклонсарсем тепĕр хут валеçĕнеççĕ. Нуклонсар реакцийĕсемпе танлаштарсан, химилле реакцисенче атомсен нуклонсарĕсен пĕтĕмĕшле йышĕ тата химилле элементсен изотопла тытăмĕ улшăнмаççĕ.

Шывамăш тата Йÿçамăш молекулисем реакцие кĕрсен шыв молекулисем пулни

Химилле реакцие хутшăнакан япалалăхсене реагентсем теççĕ.

Химилле реакци тĕслĕхĕ — шывамăш йӳçамăшĕнче çунать те шыв пулать:

$\mathrm{2}{\mathrm{H}}_{\mathrm{2}}\mathrm{+}{\mathrm{O}}_{\mathrm{2}}\mathrm{\to }\mathrm{2}{\mathrm{H}}_{\mathrm{2}}\mathrm{O}$

Номенклатура

Шаблон:Main Химилле номенклату́ра — химилле япалалăхсен тата вĕсен ушкăнĕсемпе тĕсĕсен хăйсене тивĕçлĕ (индивидуаллă) харпăр ячĕсен йышĕ, çавăн пекех вăл ятсене майлаштармалли йĕркесемпе йĕркевсем.

Çавăн пекех

• Алхими

Вуламалли

• Менделеев Д. И. Периодический закон: В 3 т. на сайте Руниверс
• Некрасов Б. В. Основы общей химии, т. 1. — М.: «Химия», 1973
• Химическая энциклопедия, п. ред. Кнунянц И. Л., т. 5. — М.: «Советская энциклопедия», 1988
• Химия: Справ. изд./ В. Шретер, К.-Х. Лаутеншлегер, Х. Бибрак и др.: Пер. с нем. — М.: Химия, 1989
• Шаблон:Кĕнеке
• Шаблон:Кĕнеке
• Шаблон:Кĕнеке
• Дубинская А. М., Призмент Э. Л. Химические энциклопедии, в кн.: Химический энциклопедический словарь. — М., 1983
• Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать химику нужные сведения. — М., 1988
• Кузнецов В. И. Общая химия: тенденции развития. М.: Высшая школа, 1989.