Цунами страницӑн кодне пӑхни

[[File:2004 Indian Ocean earthquake Maldives tsunami wave.jpg|thumb|Цунами; [[Мальдива утравĕсем]], [[Мале]], 26.12.2004]]
{{пĕлтерĕшсем|Цунами (пĕлтерĕшсем)}}
'''Цуна́ми'''<ref>Большой толковый словарь русского языка. — 1-е изд-е: СПб.: Норинт</ref> ({{lang-ja|津波}} [[IPA|IPA: [t͡sɯnä́mí]]]<ref>「NHK日本語発音アクセント辞典」。2002年。ISBN 978-4-14-039360-4</ref>, унта {{lang-ja2|津}} — «бухта, кӳлмек», {{lang-ja2|波}} — «хум») — океанра шывăн мĕнпур хулăнăшне аялтан хăватпа çапнипе пулнă шултра [[хум]]сем. 

Цунами, хăшпĕр специалистсен шухăшĕпе, [[солитон]]сем пулаççĕ<ref>{{кĕнеке |автор = Филиппов А. Т.|пуçелĕк = Библиотечка «Квант» |пай = Многоликий солитон |вырăн = М. |издательство = Наука |кăларăм = Изд. 2, перераб. и доп. |çул = 1990 |страниц = 288 }}</ref>. Чылай чухне цунами шыв айĕнче [[çĕр чĕтренни]]пе пулаççĕ, çав вăхăтра тинĕс тĕпĕ хăварт анса ларать е хăпарса каять. Цунами кирек епле вăйлă çĕр чĕтреннипе те çуралать, анчах та питĕ хăвата вăйлă чĕтреннипе ([[Çĕр чĕтренӳ магнитуди|магнитуди]] 7 баллран ытлах пулсан) çитет. Çĕр чĕтреннĕ хыççăн темиçе хум каять. 80 % яхăн цунами [[Лăпкă океан]]ăн периферинче сиксе тухать. Цунами пулăмне ăслăх енчен пĕрремĕш [[Акоста Хосе де|Хосе де Акоста]] 1586 çулта [[Лима|Лимăра]] ([[Перу]]) — питĕ хăватлă çĕр чĕтренĕвĕ пулсан — ун чухне 25 м çӳллĕш цунами хумĕсем 10 км çити тип çĕре çине кĕрсе кайнă — ăнлантарса панă.

== Теори ==
[[File:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|thumb|Хум ăшăха çитсен, вăрахланать, унăн амплитуди (çӳллешĕ) ӳсет.]]
Уçă [[океан]]ра цунами хумĕсем <math>\sqrt{g\cdot H}</math> хăвăртлăхпа чупаççĕ, унта <math>g</math> — [[ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ]],  <math>H</math> — океан тарăнăшĕ (''ăшăх шыв çывхарни'' тĕнĕскер]], ун чухне хум тăршшĕ шыв тарăнăшĕнчен питĕ нумай пысăкрах).

Вăтам тарăнăш 4 км чухне цунами хăвăртлăхĕ — 200 м/с е 720 км/сех. Уçă океанра хум çӳллĕшĕ 50 см ытла мар, çавăнпа та карапсене çӳреме хăрушлă мар, ăна кимĕ е карап çинчи çынсем сисмесен те пултараççĕ. Хум тапхăрĕ — 1 минутран пĕр сехете çити, тăршшĕ теçетке км пуçласа темиçе çĕр км таран, океанри хăвăртлăхĕ — 600—900 км/сех, [[континент шельфĕ]]нче — 100—300 км/сех<ref>{{кĕнеке|автор=Гир Дж., Шах Х.|пуçелĕк=Зыбкая твердь: Что такое землетрясение и как к нему подготовиться|яваплă=Пер. с англ. д-ра физ.-мат. наук Н. В. Шебалина|оригинал=Terra Non Firma. Understanding and Preparing for Earthquakes|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|çул=1988|вырăн=М.|страницы=72—73|тираж=63000}}</ref><ref>{{кĕнеке|автор=Edward Bryant|пуçелĕк=Tsunami: The Underrated Hazard|издательство=Springer|кăларăм=3|çул=2014|вырăн=|страницы=19—22}}</ref>.

== Чи хăватлă цунамисем ==

=== XX ĕмĕр ===
=== XXI ĕмĕр ===

=== Суперцунами ===

== Çав. пекех ==
* [[Вĕлерекен хумсем]]
* [[Кейпроллер]]
* [[Маремото]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем|2}}

== Литература ==
* {{кĕнеке|автор=[[Воробьёв Юрий Леонидович|Воробьев Ю. Л.]], Акимов В. А., Соколов Ю. И.|пуçелĕк=Цунами: предупреждение и защита|каçă=http://www.mchs.gov.ru/upload/site1/library/KH6MKDi8TG.pdf|яваплă=[[МЧС России]]|вырăн=М.|çӳл=2006|страницы=|страниц=264}} {{Wayback|url=http://www.mchs.gov.ru/upload/site1/library/KH6MKDi8TG.pdf |date=20160416193142 }}
* {{кĕнеке
 | автор         = Соловьёв С. Л., Го Ч. Н.
 | пуçелĕк       = Каталог цунами на западном побережье Тихого океана (173—1968 гг.)
 | вырăн         = М.
 | издательство  = [[Наука (издательство)|Наука]]
 | çул           = 1974
 | страниц       = 308
 | тираж         = 1200
 | ref           = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = [[Пелиновский Ефим Наумович|Пелиновский Е. Н.]]
 | пуçелĕк       = Гидродинамика волн цунами
 | вырăн         = Чулхула
 | издательство  = ИПФ РАН
 | çул           = 1996
 | страниц       = 277
 | isbn          = 
 | тираж         = 
 | ref           = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк       = Локальные цунами: предупреждение и уменьшение риска: Сборник статей
 | яваплă        = Под ред. Б. В. Левина, М. А. Носова
 | издание       = 
 | вырăн         = М.
 | издательство  = Янус-К
 | çул           = 2002
 | страниц       = 
 | isbn          = 
 | тираж         = 
 | ref           = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = [[Левин, Борис Вульфович|Левин Б. В.]], Носов М. А.
 | пуçелĕк       = Физика цунами и родственных явлений в океане
 | вырăн         = М.
 | издательство  = Янус-К
 | çул           = 2005
 | страниц       = 360
 | isbn          = 
 | тираж         = 
 | ref           = 
}}
* ''Левин Б. В., Сасорова Е. В.'' О шестилетней периодичности возникновения цунами в Тихом океане // Физика Земли. 2002. № 12. С. 40-49.
* [http://tsun.sscc.ru/tsulab/H_School/titul.htm Землетрясения и цунами] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130415000151/http://tsun.sscc.ru/tsulab/H_School/titul.htm |date=2013-04-15 }} (учебное пособие, [http://tsun.sscc.ru/tsulab/H_School/content.htm содержание] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200218072741/http://tsun.sscc.ru/tsulab/h_school/content.htm |date=2020-02-18 }})
* ''Куликов Е. А.'' [https://web.archive.org/web/20080525163216/http://www.ocean.ru/component/option,com_docman/task,doc_details/gid,23/Itemid,78/ «Физические основы моделирования цунами»] (учебный курс)
* ''Шойгу С. К., Кудинов С. М., Неживой А. Ф. и др.'' Катастрофические природные явления. МЧС России, 1997.
* ''Гусяков В.К.''[https://scfh.ru/papers/megazemletryaseniya-glavnaya-ugroza-bezopasnosti/ Ground Zero: Мегаземлетрясения – главная угроза безопасности морских побережий] // Наука из первых рук. - том 78. № 2. 23 июля 2018.

== Каçăсем ==
* [http://www.ngdc.noaa.gov/hazard/DARTData.shtml Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunamis]
* [https://web.archive.org/web/20081215190502/http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1258&Itemid=178 Цунами тăвакан  сăлтавсем]
* [http://emsd.ru/library/tsunami-pamyatka-naseleniyu Цунами: меры предосторожности и советы по поведению] Камчатский филиал Геофизической службы РАН
* {{YouTube|id = Gbq412haY1c|title = Tsunami Thailand (Koh Phi Phi) 2004}} (показ нескольких фаз прихода цунами начиная со спокойной воды)
* {{YouTube|id = RDOuwMj7Xzo|title = 2004 Boxing Day Tsunami}}

{{Çутçанталăкри инкексем}}

[[Категори:Цунами|*]]
[[Категори:Инкеклĕ ситуацисем]]
[[Категори:Океанологи]]
[[Категори:Çутçанталăкри катастрофăсем]]
[[Категори:Çутçанталăкри хăрушлă пулăмсем]]