Цунами

Цунами; Мальдива утравĕсем, Мале, 26.12.2004

Шаблон:Пĕлтерĕшсем Цуна́ми (Шаблон:Lang-ja IPA: [t͡sɯnä́mí], унта Шаблон:Lang-ja2 — «бухта, кӳлмек», Шаблон:Lang-ja2 — «хум») — океанра шывăн мĕнпур хулăнăшне аялтан хăватпа çапнипе пулнă шултра хумсем.

Цунами, хăшпĕр специалистсен шухăшĕпе, солитонсем пулаççĕ. Чылай чухне цунами шыв айĕнче çĕр чĕтреннипе пулаççĕ, çав вăхăтра тинĕс тĕпĕ хăварт анса ларать е хăпарса каять. Цунами кирек епле вăйлă çĕр чĕтреннипе те çуралать, анчах та питĕ хăвата вăйлă чĕтреннипе (магнитуди 7 баллран ытлах пулсан) çитет. Çĕр чĕтреннĕ хыççăн темиçе хум каять. 80 % яхăн цунами Лăпкă океанăн периферинче сиксе тухать. Цунами пулăмне ăслăх енчен пĕрремĕш Хосе де Акоста 1586 çулта Лимăра (Перу) — питĕ хăватлă çĕр чĕтренĕвĕ пулсан — ун чухне 25 м çӳллĕш цунами хумĕсем 10 км çити тип çĕре çине кĕрсе кайнă — ăнлантарса панă.

Теори

Хум ăшăха çитсен, вăрахланать, унăн амплитуди (çӳллешĕ) ӳсет.

Уçă океанра цунами хумĕсем $\sqrt{g\cdot H}$ хăвăртлăхпа чупаççĕ, унта $g$ — ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ, $H$ — океан тарăнăшĕ (ăшăх шыв çывхарни тĕнĕскер]], ун чухне хум тăршшĕ шыв тарăнăшĕнчен питĕ нумай пысăкрах).

Вăтам тарăнăш 4 км чухне цунами хăвăртлăхĕ — 200 м/с е 720 км/сех. Уçă океанра хум çӳллĕшĕ 50 см ытла мар, çавăнпа та карапсене çӳреме хăрушлă мар, ăна кимĕ е карап çинчи çынсем сисмесен те пултараççĕ. Хум тапхăрĕ — 1 минутран пĕр сехете çити, тăршшĕ теçетке км пуçласа темиçе çĕр км таран, океанри хăвăртлăхĕ — 600—900 км/сех, континент шельфĕнче — 100—300 км/сех.

Çав. пекех

• Вĕлерекен хумсем
• Кейпроллер
• Маремото

Литература

• Шаблон:Кĕнеке Шаблон:Wayback
• Шаблон:Кĕнеке
• Шаблон:Кĕнеке
• Шаблон:Кĕнеке
• Шаблон:Кĕнеке
• Левин Б. В., Сасорова Е. В. О шестилетней периодичности возникновения цунами в Тихом океане // Физика Земли. 2002. № 12. С. 40-49.
• Землетрясения и цунами Шаблон:Webarchive (учебное пособие, содержание Шаблон:Webarchive)
• Куликов Е. А. «Физические основы моделирования цунами» (учебный курс)
• Шойгу С. К., Кудинов С. М., Неживой А. Ф. и др. Катастрофические природные явления. МЧС России, 1997.
• Гусяков В.К.Ground Zero: Мегаземлетрясения – главная угроза безопасности морских побережий // Наука из первых рук. - том 78. № 2. 23 июля 2018.

Каçăсем

• Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunamis
• Цунами тăвакан сăлтавсем
• Цунами: меры предосторожности и советы по поведению Камчатский филиал Геофизической службы РАН
• Шаблон:YouTube (показ нескольких фаз прихода цунами начиная со спокойной воды)
• Шаблон:YouTube