Хăвăртлăх

Хăвăртлăх (час-часах $\overrightarrow{v}$ паллăпа палăртаççĕ, Шаблон:Lang-en е Шаблон:Lang-fr, чăн малтан Шаблон:Lang-la пулнă) — векторла физикăлла кап, материлле пăнчă пек пăхма май пур ĕскер куçнăлăхĕ, суйласа илнĕ пуçлав тытăмĕпе танлаштаруллăн, еплерех темппа улшăннине палăртать; радиус-векторăн харпăр пăнчăри вăхăт тĕлĕшпе илнĕ тăхăмĕпе танлашать. Ку сăмахпах скалярлă капа та (хăвăртлăх веторĕн модульне е пăнчăн алгебрăлла хăвăртлăхне, çак векторăн пăнчăри сĕртĕнкен йĕр çине ÿкнĕ проекцийĕскере) калаççĕ.

Формула

Калăпăр, $\overrightarrow{v}$ хăвăртлăх, $\mathrm{\Delta }\overrightarrow{r}$ уйрăм тĕлти куçнăлăх, $\overrightarrow{r}$ радиус-вектор, $t$ вăхăт. Вара:

$\overrightarrow{v}=\frac{\mathrm{d}\overrightarrow{r}}{\mathrm{d}t}=\underset{\mathrm{\Delta }t\to 0}{\lim }\frac{\mathrm{\Delta }\overrightarrow{r}}{\mathrm{\Delta }t}$, кунта "дельта" текен паллăсене ун хыççăн тăракан кап еплерех улшăннине кăтартма усă курнă.

Енчен те радиус-вектор урлă мар, куçнăлăх векторне кура палăртас тесен, ку формула ак çапла курăнать:

$\overrightarrow{v}=\frac{\mathrm{d}\overrightarrow{s}}{\mathrm{d}t}=\underset{\mathrm{\Delta }t\to 0}{\lim }\frac{\mathrm{\Delta }\overrightarrow{s}}{\mathrm{\Delta }t}$, кунта $\overrightarrow{s}$ — куçнăлăх.

Иккĕмĕш меслет ансатрах та ăнланмалларах пек. Анчах та пĕрремĕшĕ кирек мĕнле пуçлав системипе те çыхантарма май парать.

Вуламалли

• Яковлев В. И. Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с. — ISBN 5-93972-063-3..
• Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. Единицы физических величин. — Харьков: Вища школа, 1984.
• Яворский Б. М., Детлаф А. А. Справочник по физике. — М.: Наука, 1981.